ჭაბუა ამირეჯიბის რომანი „დათა თუთაშხია“ წარმოადგენს ქართული ლიტერატურის ერთ-ერთ გამორჩეულ ნამუშევარს, რომელიც 1962-1972 წლებში შეიქმნა და პირველად ჟურნალ „ცისკარში“ (1971–1972 წწ.) გამოქვეყნდა. რომანის მოქმედება მიმდინარეობს XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში საქართველოში და ეხება მრავალ ეთიკურ და ფილოსოფიურ საკითხს.
მთავარი გმირი, დათა თუთაშხია, იძულებულია კანონგარეშე ცხოვრების გზა აირჩიოს და აბრაგი გახდეს, რათა მეფის ჟანდარმერიას გაექცეს. მისი მამიდაშვილი, მუშნი ზარანდია, საპირისპირო არჩევანს აკეთებს და ჟანდარმერიის ჩინოვნიკი ხდება. რომანი აღწერს ამ ორი ადამიანის რთულ ურთიერთობას და მათ განსხვავებულ გზებს.
დათა თუთაშხია ვერ იტანს უსამართლობას და ცდილობს ბოროტების დაძლევას. თავიდანვე იგი ბრალდებულია შემთხვევითი მკვლელობის თანამონაწილეობაში, რის შემდეგაც იწყებს აბრაგის ცხოვრებას და ჟანდარმერიის მუდმივ დევნას. მთელი რომანის განმავლობაში, თუთაშხია იცვლის ადგილსამყოფელს, ხედავს ბოროტებას და ცდილობს როგორმე დასძლიოს იგი.
რომანი დაყოფილია ოთხ ნაწილად, რომლებიც აღწერს დათა თუთაშხიას მორალურ ევოლუციას იმ პიროვნებების გადმოსახედიდან, რომლებთანაც წარსულში კავშირი ჰქონდა. პირველ ნაწილში, თუთაშხია და მისი მეგობარი, მოსე ზამთარაძე, თავს საირმის ტყეს აფარებენ და არქიფო სეთურისგან ხალხის ხსნას ცდილობენ, თუმცა მათი მცდელობა წარუმატებელია.
მეორე ნაწილში, წინა გამოცდილებიდან გამომდინარე, თუთაშხია გადაწყვეტს, რომ აღარ ჩაერიოს სოციალურ საკითხებში, თუ სრულიად არ იქნება დარწმუნებული, რომ მისი ქმედებები კარგის მომტანი იქნება. მისი ახალი პოზიციის შედეგად ხალხი ივიწყებს ყველა მის კარგ საქმეს წარსულში, რაც გარდამტეხი აღმოჩნდება მისი გულგრილობისა.
მესამე ნაწილში, თუთაშხია ცდილობს გაერიოს საზოგადოებაში, რათა თვითონ განსაზღვროს ცხოვრების მნიშვნელობა და ფილოსოფია. ის უერთდება ადვოკატის, საიდუმლოებით მოცული ქალის პატარა საზოგადოებრივ წრეს და ესწრება სხვადასხვა სუფრებს, სადაც იმართება დებატები ფილოსოფიურ თემებზე. ერთ-ერთ ასეთ საღამოზე მათ გრაფი სეგედიც კი ეწვევათ, თუმცა თუთაშხიას დაჭერას ვერ შეძლებენ.
მეოთხე ნაწილში, თუთაშხია მიხვდება, რომ ბოროტების დაძლევა მხოლოდ და მხოლოდ ძალით შეიძლება. ამავდროულად მისი ბიძაშვილი, მუშნი ზარანდია, ერთ-ერთი რუსული იმპერიული ჟანდარმერიის საუკეთესო თანამშრომელია. მუშნი ზარანდია სრულიად ერთგულია მისი სამუშაოს მიმართ და ობიექტურად და გულმოდგინედ მეთვალყურეობს რეგიონში სახიფათო დამნაშავეების ძიებას, როგორიცაა მისი ბიძაშვილი. ორივე ბიძაშვილის საუბედუროდ მათ შეხვედრის შესაძლებლობაც კი არ ეძლევათ. თუთაშხია გადაწყვეტს მუშნის სასიკეთოდ ციხეში ნებით ჩაჯდეს.
რომანის ბოლოს, თუთაშხია თავისი წარსული გამოცდილებით საბოლოოდ მიხვდება, რომ საუკეთესო გზა აარიდო მსოფლიოს ბოროტება, არის იყო კარგი ადამიანი და აკეთო სიკეთე. მიუხედავად ყველაფრისა, როგორც ყველა გმირის, ისევე თუთაშხიას ბედი ერთია – სიკვდილი.
პერსონაჟები:
დათა თუთაშხია — მთავარი პერსონაჟი, აბრაგი.
მოსე ზამთარაძე — აბრაგი, თუთაშხიას მეგობარი.
მუშნი ზარანდია — თუთაშხიას მამიდაშვილი, ჟანდარმი.
არქიფო სეთური — საირმის ტყის მფლობელი.
გრაფი სეგედი — ჟანდარმერიის უფროსი.
ირაკლი ხურციძე — ადვოკატი.
რაჟა სარჩიმელია — ყაჩაღი.
სახნიევი — პოლკოვნიკი.
თიკო ორბელიანი — ინტელიგენტი ქალი.
დურუ — გლეხი.
სანდრო კარიძე — ინტელიგენციის წარმომადგენელი.
ბოდღო — ყაჩაღი
რომანი „დათა თუთაშხია“ გამოირჩევა ღრმა ფილოსოფიური და ეთიკური საკითხების განხილვით, რაც მას განსაკუთრებულ ადგილს ანიჭებს ქართულ ლიტერატურაში.